فرانتس فانون (Frantz Fanon) روانپزشک، نویسنده، فعال سیاسی و نظریه‌پرداز قرن بیستم بود که بیشتر به خاطر کارهایش در زمینه استعمار، نژادپرستی، آزادی‌بخشی و روان‌شناسی اجتماعی شناخته می‌شود. او یکی از مهمترین نظریه‌پردازان در زمینه استعمار و تاثیرات روانی آن بود.
فانون در جزیره مارتینیک به دنیا آمد و به عنوان یک روانپزشک و عضو جنبش آزادی‌بخش در الجزایر فعال بود. یکی از آثار برجسته‌اش کتاب «دولت استعمارگر و استعمارشدگان» (Black Skin, White Masks) است که در آن به تحلیل روان‌شناسی استعمار و تاثیرات آن بر هویت و روان مردم سیاه‌پوست پرداخته است. این کتاب به‌ویژه به موضوع نژادپرستی و روان‌شناسی فردی و جمعی افراد تحت استعمار می‌پردازد.
کتاب دیگر او «آزادی یا مرگ» (The Wretched of the Earth) و به فارسی دوزخیان روی زمین است که به‌طور خاص بر قیام‌های ضد استعماری و انقلاب‌های ناتمام تمرکز دارد. فانون در این کتاب تحلیلی عمیق از وضعیت مستعمرات و روش‌های مقاومت مردم تحت استعمار ارائه می‌دهد و به شکل‌گیری مفهوم «خشونت» در مبارزات آزادی‌بخش می‌پردازد. او معتقد بود که استعمار در انسان‌ها احساس حقارت و هویت باخته ایجاد می‌کند و تنها از طریق خشونت و انقلاب‌های رادیکال می‌توان این وضعیت را تغییر داد.
فانون همچنین به مسائل روان‌پزشکی نیز علاقه داشت و تلاش کرد تا استعمار را از زاویه‌ای روان‌شناختی تحلیل کند. او تأکید داشت که استعمار نه تنها یک سیستم اقتصادی یا سیاسی، بلکه یک آسیب روانی جدی است که بر روابط انسانی و هویت فردی تأثیر می‌گذارد.
از ویژگی‌های مهم اندیشه فانون این است که او همزمان بر جنبه‌های روان‌شناختی و اجتماعی مقاومت تأکید داشت و تلاش می‌کرد به نوعی ارتباط میان سیاست، روان‌شناسی و فرهنگ برقرار کند.
تأثیر فانون تا به امروز در حوزه‌های مختلفی همچنان قابل مشاهده است، به‌ویژه در بحث‌های مربوط به نژادپرستی، استعمار و تحولات اجتماعی.
دوزخیان روی زمین
دوزخیان روی زمین از مهمترین کتاب های فانون است که شریعتی آن را ترجمه کرده است :
کتاب «دوزخیان روی زمین» (در انگلیسی: The Wretched of the Earth) که گاهی هم با عنوان «بیچارگان زمین» یا «ستمدیدگان زمین» ترجمه شده، مشهورترین و تاثیرگذارترین اثر فرانتس فانون است. این کتاب در سال ۱۹۶۱، درست پیش از مرگ فانون، منتشر شد و به‌سرعت به یکی از متون بنیادین در جنبش‌های ضد استعماری، انقلابی و رهایی‌بخش جهان تبدیل شد.
🧠 خلاصه مفهومی کتاب
«دوزخیان روی زمین» یک تحلیل ژرف، خشم‌آلود و رادیکال از استعمار، روان‌شناسی استعمارشدگان، و ضرورت انقلاب خشونت‌آمیز برای رهایی از سلطه استعماری است. فانون به‌عنوان یک روانپزشک، تجربه‌ی بالینی‌اش در میان مردم تحت استعمار (به‌ویژه در الجزایر) را با تحلیل‌های سیاسی و فلسفی پیوند می‌دهد.
📌 محورهای اصلی کتاب:
۱. خشونت به مثابه ابزار رهایی
فانون استدلال می‌کند که استعمار با خشونت بنا شده، بنابراین آزادی نیز تنها از مسیر خشونت انقلابی ممکن است. او باور داشت استعمار نه تنها سرزمین بلکه روان و هویت مردم را نیز اشغال کرده، و برای بازسازی این هویت باید از راهی رادیکال عبور کرد.
استعمارگر تنها زبان زور را می‌فهمد؛ و استعمارزده تنها از طریق خشونت می‌تواند دوباره انسان شود.
۲. تجزیه جامعه استعمارزده
فانون تحلیل می‌کند که جامعه استعمارزده به دو بخش تقسیم می‌شود: استعمارگر (در شهرهای اروپایی‌نشین با امکانات کامل) و استعمارشده (در حاشیه، بدون منابع و با احساس تحقیر). این جدایی فضایی و اجتماعی، به نوعی دوگانگی روانی هم منجر می‌شود.
۳. نقد نخبگان پس از استعمار
او از نخبگان سیاسی جوامع پس از استعمار نیز انتقاد می‌کند. می‌گوید بسیاری از آن‌ها پس از خروج استعمارگران، به‌جای ساختن جامعه‌ای جدید، خود به طبقه‌ای استثمارگر تبدیل می‌شوند که ساختار قدیم را فقط با چهره‌ای بومی بازتولید می‌کند.
۴. نقش فرهنگ و روان‌شناسی
فانون به تخریب هویت فرهنگی در استعمار اشاره دارد و معتقد است باید «فرهنگ ملی» بازسازی شود. اما نه به‌صورت بازگشت رمانتیک به گذشته، بلکه از دل مبارزه و در مسیر آینده.
✍️ ساختار کتاب
کتاب از چند فصل اصلی تشکیل شده:
- خشونت
- درباره‌ی فرهنگ ملی
- رفتار استعمارزده
- نقش روشنفکران
- نقد روان‌پزشکی در استعمار
- و ضمیمه‌هایی درباره‌ی بیماران روانی در دوران جنگ الجزایر
مقدمه‌ی مشهور کتاب را ژان پل سارتر نوشته، که خودش تحت تأثیر اندیشه‌های فانون بوده.